به مناسبت روز ملی کودک| خوارزمی در گفتگو با دانشجو؛
گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو؛ مریم سواری؛ بدون شک کودکان از مهم‌ترین سرمایه‌های ملی یک کشور هستند که آینده آن را شکل می‌دهند؛ امروزه کودکان بیشتر از گذشته با دنیای رسانه در ارتباط‌اند و نه‌تنها تلویزیون، بلکه موبایل‌ها، تبلت‌ها و انواع vodها به‌وفور در دسترس‌شان است که باعث می‌شوند گاهی ساعت‌های زیادی را به تماشای کارتون سپری می‌کنند. نقاشی‌های ساده و قابل‌درک، ابعاد کم تصاویر کارتونی، موسیقی جذاب و شاداب، دنیای رنگارنگ، موقعیت‌های پیش‌بینی‌نشده و بدون قاعده، کلی بودن مفاهیم و البته سادگی آنان، سیال بودن بین خیال و واقعیت و… از مهم‌ترین نکاتی است که یک کودک را مشتاق می‌کند تا با توجه کامل به تماشای یک فیلم پویانمایی چند دقیقه ساکت و مبهوت بنشیند. هم‌ذات پنداری در کودکان نسبت به شخصیت‌های پویانمایی مهم‌ترین عاملی است که توجه آن‌ها را به فیلم پویانمایی معطوف می‌دارد.
برخی‌ها گمان می‌کنند که کودک هرآنچه از انیمیشن تماشا می‌کند را فراموش کرده و تأثیری در هویت و شخصیت وی ندارد، یعنی اینکه این تأثیر رسانه‌ای به‌مرورزمان از بین می‌رود و الگوها و ابرقهرمانان از طریق انیمیشن وارد زندگی کودکان نمی‌شوند اما کارتون یکی از عوامل قدرتمندی است که یک فرد را در دوران کودکی تحت تأثیر قرار می‌دهد. کارتون سلاحی دو لبه است؛ می‌تواند کودک را بیش از حد به معرض تباهی بکشاند و همچنین می‌تواند یک کلاس درس باشد و کودک تجربیات زیادی را از طریق تماشایش به دست آورد. حال با توجه به تأثیر دوجانبه کارتون، چگونه می‌توان از آسیب‌های احتمالی آن بر کودک جلوگیری کرد و تأثیرات مثبت را افزایش داد؟ به بهانه ۱۶ مهر، روز ملی کودک و برای یافتن پاسخ این سؤال با فرهاد خوارزمی، روان‌شناس بالینی فعال در حوزه کودک به گفتگو نشستیم.
خبرگزاری دانشجو: آیا به طور طبیعی تماشای کارتون نسبت به کار رئال برای کودکان جذاب‌تر است؟ چرا؟
خوارزمی: تماشای انیمیشن برای کودکان جذاب‌تر است؛ بر خلاف بزرگسالانی که یک نگاه عینی و واقعی به دنیای پیرامون خودشان دارند نگاه کودک به دنیای پیرامون خودش یک نگاه انتزاعی و تخیلی است. به همین خاطر است که کودکان در دنیایی که به نظر می‌رسد کاملاً غیرواقعی است با اسباب‌بازی‌هایشان و یا با هم‌بازی‌هایشان مدام در حال نقش بازی‌کردن هستند و با استفاده از قوه تخیل مثلاً یک صندلی را تبدیل به یک اتومبیل می‌کنند، بر روی آن می‌نشینند و وانمود می‌کنند که در حال رانندگی هستند یا یک خودکار را به یک میکروفون تبدیل می‌کنند، آن را جلوی دهانشان قرار می‌دهند و وانمود می‌کنند که در حال مصاحبه کردن هستند؛ بنابراین با توجه به ذهن خیال‌پرداز کودکان کاملاً طبیعی است که علاقه به تماشای انیمیشن داشته باشند چون آن دنیای انتزاعی و تخیلی که در انیمیشن‌ها وجود دارد همان دنیایی است که کودک دوست دارد آن را تماشا کند و حتی در آن زندگی کند. به همین خاطر است که می‌بینیم استودیوهای تولیدکننده انیمیشن که مخاطبانشان کودکان هستند به‌گونه‌ای تولید محتوا می‌کنند که همان فضای انتزاعی و غیرواقعی و تخیلی را چه در داستان‌پردازی و چه در شخصیت‌سازی در انیمیشن‌هایشان به کار ببرند.
خبرگزاری دانشجو: انیمیشن چه تأثیراتی می‌تواند بر کودک داشته باشد؟
خوارزمی: تماشای انیمیشن می‌تواند به کودکان کمک کند که به یک درک و نتیجه‌گیری واقع‌بینانه از دنیایی که قرار است در آن زندگی کنند برسند. کودک با تماشای مواجه شدن شخصیت‌های خوب و مفید انیمیشن‌ها باشخصیت‌های بد و منفی به این واقعیت پی می‌برد که در دنیایی زندگی می‌کند که درعین‌حال که بسیاری از افراد خوب، مفید و مثبت در آن زندگی می‌کنند اما برخورد باشخصیت‌های بد و منفی هم اجتناب‌ناپذیر است. همین‌طور کودک با دیدن چالش‌ها و مسائل شخصیت‌های کارتونی به این واقعیت پی مبرد که قرار است در دنیایی زندگی کند که از مشکلات و چالش‌ها گریز و گزیری نیست اما می‌تواند مانند همان قهرمان‌های انیمیشن‌ها با استفاده از تعقل، برنامه‌ریزی و ابتکار بر مشکلات فائق آید، به موفقیت برسد و خودش را سعادتمند کند. مفاهیمی مانند رقابت، رفاقت، بردوباخت، همکاری، همیاری، خدعه و نیرنگ که در زندگی واقعی همه انسان‌ها وجود دارد به نحو بسیار خوبی می‌تواند از طریق تماشای انیمیشن‌ها به کودکان منتقل شود و آن‌ها را با این واقعیات آشنا کند.
درعین‌حال بسیاری از مفاهیم آموزشی مانند نام رنگ‌ها، اسم‌ها، شماره‌ها، اعداد، لغات و معانی جدید هم معمولاً ازطریق تماشای انیمیشن‌ها به‌راحتی به کودکان منتقل می‌شود. البته تماشای بیش از حد و زیاد انیمیشن هم ممکن است این خطر را ایجاد کند که کودک بیش از اندازه در تخیلات و تصورات کودکانه خودش فرو برود و ارتباطش با دنیای واقعی محدود شود؛ بنابراین تماشای زیاد فیلم‌های انیمیشنی ممکن است به‌نوعی اعتیاد به خیال کردن را در کودک پدید بیاورد که حتی ممکن است تا در دوران بزرگسالی در او باقی بماند؛ همان‌طور که تماشای متناسب محتوای انیمیشنی برای کودک خوب و مفید است، برعکس آن یعنی روآوردن بیش از اندازه به تماشای انیمیشن‌ها هم حتماً برای کودک بد و مضر است.
خبرگزاری دانشجو: چگونه تأثیرات مثبت انیمیشن بر کودکان را تشدید و تأثیرات منفی را کاهش دهیم؟
خوارزمی: معمولاً کودکان علاقه دارند که درباره انیمیشن‌های موردعلاقه‌شان یا شخصیت‌های آن کارتون‌ها با والدینشان گفتگو کنند و پرسش‌ها و تناقضات ذهنی خودشان را از والدینشان سؤال کنند. به‌عنوان‌مثال، کودک در اثر آنچه که تماشا کرده لغات جدیدی یاد گرفته و حال درباره معانی آن لغات با والدین گفتگو می‌کند و چه فرصتی بهتر از اینکه والدین آنچه را که کودک از تماشا کردن انیمیشن آموخته با توضیحات و پاسخ‌های خودشان توسعه بدهند؛ یا اینکه کودک مثلاً شاهد پرواز کردن یک شخصیت انیمیشنی بوده و درباره آنچه که دیده با والدینش گفتگو می‌کند که فرصتی است برای والدین که مرز بین تخیل و واقعیت و مفهوم امکان‌پذیر بودن و امکان‌پذیر نبودن را برای کودک توضیح بدهند؛ بنابراین یکی از کارهایی که والدین می‌توانند در جهت افزایش تأثیرات مثبت و همین‌طور کاهش تأثیرات منفی انیمیشن‌ها انجام بدهند این است که آماده گفتگو با کودک باشند و به سؤالات کودک پاسخ بدهند. بر خلاف بزرگسالان کودکان الزاماً به این مسئله واقف نیستند که شخصیت‌های انیمیشنی در واقعیت وجود ندارند و بسیاری از کارهای فوق‌العاده‌ای که این کاراکترهای انیمیشنی انجام می‌دهند در دنیای واقعی امکان‌پذیر نیست؛ بنابراین این درهم‌تنیدگی بین خیال و واقعیت در ذهن کودک ایجاد تناقض می‌کند و والدین باید به‌دقت به گفته‌های کودک گوش کنند، به سؤالاتش پاسخ دهند و تناقضات ذهنی او را برطرف کنند که در این صورت هم تأثیرات مثبت تماشای انیمیشن‌ها بر روی کودک توسعه پیدا خواهد کرد و هم کاهش تأثیرات منفی را به دنبال خواهد داشت.
خبرگزاری دانشجو: تماشای انیمیشن و برنامه‌های تلویزیونی برای یک کودک چقدر باید محدود شود؟
خوارزمی: ما به عنوان پدر و مادر وظیفه داریم برای زندگی روزمره کودکمان برنامه‌ریزی کنیم. ما باید اطلاع داشته باشیم که مهم‌ترین کاری که پیشروی کودکان است – به‌خصوص در سنین بین ۲ تا ۷ سالگی – بازی و ورزش در چارچوب شبکه دوستانشان است. سایر برنامه‌های تفننی یا تماشای فیلم‌های انیمیشن به‌عنوان تفریحات هرازگاه نه‌تنها اشکال ندارد بلکه مفید هم هست اما ابداً نگاه والدین به تماشای فیلم‌های انیمیشنی نباید به‌عنوان یک روال روزانه و باهدف پرکردن روزمره زندگی کودک در نظر گرفته شود؛ بنابراین درصورتی‌که والدین اوقات روزمره کودکان را با کارهای مفید و خوب پر کنند نیازی نیست که کودک از جهت تماشای برنامه‌های تلویزیونی و انیمیشن محدود شود چون اغلب اوقات روزمره‌اش خودبه‌خود پر شده و وقت زیادی در دسترس کودک باقی نمانده که باعث نگرانی والدینش شود. تماشای کارتون‌ها درصورتی‌که مناسب سن کودک باشند و بیشتر از روزی یکی – دو ساعت کودک را درگیر نکند خوب و مفید است، در غیر این صورت تماشای زیاد این انیمیشن‌ها ممکن است باعث نوعی اعتیاد به خیال کردن و فرورفتن بیش از حد در تخیلات کودکانه شود.
خبرگزاری دانشجو: با توجه به اینکه در دنیای امروزی انیمیشن‌های ملل گوناگون به وفور در دسترس است چه نکاتی را باید مدنظر قرارداد؟
خوارزمی: فراموش نکنیم که در عصری زندگی می‌کنیم که بیشترین میزان تبادلات فرهنگی و یا حتی مهاجرت بین ملل و فرهنگ‌ها در حال حاضر صورت می‌گیرد و انسان‌ها و فرهنگ‌ها بیشتر از هر زمانی درهم‌آمیخته شدند. یک شخصیت انیمیشنی ممکن است که در هر محدوده جغرافیایی خلق شده باشد اما مهم این است که آنچه را که انتخاب می‌کنیم و برای کودکان خودمان به نمایش می‌گذاریم با سن و سالشان متناسب باشد. فارغ از اینکه این محتوا یا شخصیت در کدام محدوده جغرافیایی ساخته یا پرداخته شده. نباید فراموش کرد که بسیاری از انیمیشن‌ها برای یک محدوده به‌خصوص سنی ساخته شدند. حتی بعضی از انیمیشن‌ها مخصوص بزرگسالان هستند نه کودکان؛ بنابراین آنچه که باید بیشتر موردتوجه قرار بگیرد این است که یک فیلم انیمیشنی چه محدوده سنی را هدف قرار داده. محدوده سنی خردسالی؟ نوجوانی؟ و یا بزرگسالی؟ و بر اساس آن محدوده سنی انیمیشنی که مناسب است تهیه شود و در دسترس کودک یا نوجوان قرار بگیرد.
خبرگزاری دانشجو: جای خالی اسطوره‌های ایرانی در جامعه امروزی مشهود است، کودک ایرانی مرد عنکبوتی و بتمن را بهتر از رستم می‌شناسد؛ صنعت انیمیشن ایران در این راستا چه راهی را باید در پیش گیرد؟
خوارزمی: به نظر می‌رسد که صنعت انیمیشن ایران باید همان راهی را طی کند که این صنعت در کشورهای دیگر رفته و موفق شده. نیازی نیست چرخه‌ای از نو ابداع شود. تقریباً در همه صنایع الگوبرداری از مدل‌های مشابه موفق راهی است که می‌تواند بسیار سریع باعث پیشرفت و توفیق یک صنعت شود. البته این کار نیازمند منابع مالی وسیع است به‌خصوص در بخش خصوصی که می‌توان با استخدام متخصصین طراز اول شرایطی به وجود آورد که تولیدات این صنعت آن‌قدر به لحاظ کیفی و محتوایی غنی باشد که مورد استقبال قرار بگیرد و حتی ایجاد درآمد کند؛ بنابراین به نظر من زمانی این صنعت می‌تواند در ایران توفیق پیدا کند که شرایطی به وجود بیاید که بخش خصوصی و نه‌تنها دولتی راغب باشد و در این صنعت سرمایه‌گذاری کند تا با تولیدات باکیفیت خودش ایجاد سود کند؛ این همان راهی است صنعت انیمیشن در غرب و در خاور دور طی کرده و پیشرفت کرده و موفق بوده، چه به لحاظ تولید محتوا و در دسترس گذاشتن آن تولیدات برای جوانان و چه برای ایجاد سود و اشتغال و درگیرکردن طیف وسیعی از متخصصین.
